خلاصه ای از پدافند غیر عامل در برابر تهاجم اشغالگران سکولاریست آمریکا –ناتو و مرتدین محلی
ارائه دهنده : خبات هورامی ” دانشجوی علوم اجتماعی ”
سرآغاز:
جنگ و خون‌ریزی بر روی کره زمین پیشینه‌ای به قدمت تاریخ بشر دارد. در هر جنگی طرفین تلاش میکنند علاوه بر کشتار نیروی انسانی طرف دیگر، زیرساخت‌های اقتصادی آن را نیز نابود سازند. یکی از شیوه‌های کاستن از حملات دشمن و حفظ جان خود و دیگران استفاده از دفاع غیرعامل است. دفاع غیرعامل به مجموعه اقدامات و فعالیت‌هایی گفته میشود که مستلزم به کارگیری جنگ‌افزار نبوده و به نوعی معقولانه‌ترین روش دفاعی است که سبب کاهش ورود خسارات مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیر نظامی و تلفات انسانی میشود.پدافند غیر عامل علاوه بر این موارد سبب افزایش هزینه‌های نظامی کشور مهاجم نیز می‌گردد و فواید حاصل از تهاجم را به تعداد زیادی کاهش می‌دهد؛ ضمن آن که باعث حفظ امکانات کشور استفاده‌کننده از پدافند غیر عامل شده و به نوعی حفظ سرمایه محسوب میشود.پدافند غیرعامل شامل مقولاتی از قبیل ملاحظات و معیارهای فنی و مهندسی، امنیتی، اطلاعاتی، آموزشی و فرهنگ‌سازی است.
تعاریف
فرهنگ:
تاکنون از فرهنگ تعاریف بسیار متنوعی ارائه شده که از مرز چند صد گذشته است. به دنبال تشکیل کنفرانس جهانی “فرهنگ و توسعه” در سال ۱۹۸۲ و در پی آن اعلام دهه جهانی “توسعه و فرهنگ” از جانب سازمان ملل متحد مفهوم و معنای فرهنگ تغییر یافت. طبق تعریف این کنفرانس فرهنگ عبارت است از “مجموعه کاملی از ویژگی‌های روحی، فکری و عاطفی که مشخصه یک جامعه یا گروه اجتماعی است و نه تنها شامل هنرها؛ بلکه شامل اشکال زندگی، حقوق اساسی، انسانی، نظام‌های ارزشی، سنت‌ها و اعتقادات نیز میشود. بنابراین می‌توان فرهنگ را در مفهومی گسترده و به منزله بافتی پیچیده با روابطی متقابل نیز در نظر گرفت که مجموعه‌ای از سنت‌ها و دانش‌ها و نیز شکل‌های متفاوت بیان و تحقق فرد در بطن جامعه است.( “مهندسی فرهنگی، ۱۳۸۶، ۶)
آفند:
آفند در لغت به معنای “جنگ و خصومت” است (دهخدا، ۱۳۷۲، ۱۲۶) و در واژگان نظامی معنای تهاجم را نیز داراست.
پدافند:
این مدخل در دهخدا موجود نیست؛ اما همان‌گونه که می‌دانیم “پد” از پیش‌واژگانی است که به کلمات معنای ضد و متضاد می‌دهد. بنابراین پدافند را می‌توان “دفاع” معنا کرد.
عامل:
واژه‌ای عربی و به معنای “کار کننده” است.
غیر عامل:
این واژه با ترکیب “غیر” ساخته شده است و “غیر” در زبان فارسی به معنی “نا” و “بی” است که چون بر سر اسم یا صفتی بیاید، آن را منفی می‌کند (دهخدا، ۱۳۷۲، ۱۴۹۰۱) و در اصطلاح نظامی به معنای دفاع غیر نظامی است.
اهمیت پدافند غیر عامل
همان‌گونه که گفته شد هر حمله دشمن با هدف نابودی داشته‌های طرف مقابل صورت می‌گیرد و یکی از شیوه‌های دفاع، پدافند غیرعامل است. پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطلاق میشود که نیاز به جنگ‌افزار و تسلیحات نظامی ندارند و با اجرای آنها می‌توان از وارد آمدن خسارت مالی به تأسیسات و تجهیزات حیاتی و حساس و مهم و نیز تلفات انسانی جلوگیری کرد و یا میزان آن را کاهش داد.
در تمامی جنگ‌ها علاوه بر موجودیت ذخایر جنگی و سایر امکانات، نیروی انسانی از عمده امکانات هر جنگ به شمار می‌رود و دفاع غیرعامل در راستای حفظ امکانات و نیروی انسانی از طریق مکان‌یابی، استتار، اختفا، پوشش، ایمن‌سازی سازه‌ها و اعلام خبر فعالیت می‌نماید.
در این بخش به بررسی دفاع غیر عامل در دو زمینه “امکانات” و “نیروی انسانی” پرداخته میشود. در زمینه امکانات با توجه به ارزبر بودن تسلیحات جنگی از قبیل موشک، هواپیما، کشتی جنگی پل‌ها لزوم پدافند غیرعامل در حفظ این امکانات ضروری به نظر می‌رسد؛ کما این که در جنگ دوم خلیج فارس تعدادی از بالگردهای عراقی با استتار خود در نخلستان‌ها سالم ماندند و یا با استتار برخی پل‌های دجله، این پل‌ها از خطر بمباران حفظ شدند.
در زمینه نیروی انسانی نیز جالب است بدانیم که گاه نیروی انسانی معتقد و متعهد قادر به جلوگیری از پیشروی لشکری از دشمن است. نمونه بارز آن را در حماسه دفاع هورامان از سوی جوانان و بر باد رفتن رویای تسخیر چند روزه این شهر از سوی اشغالگران رومی ، مغولی ، صفوی ، سکولاریستهای مرتد کومله ،دمکرات ،جلالی و بارزانی شاهد بودیم. دفاع غیرعامل در زمینه نیروی انسانی به ما نحوه چگونگی حفاظت از خود در مقابل بمباران‌ها، موشک‌باران‌ها و تیرهای دشمن را می‌آموزد؛ نحوه مقابله با تبلیغات روانی دشمن را آموزش دهد و در نهایت عاملیت برای حفظ سرمایه‌های ارزشمند انسانی در گیر و دار نبرد.
شایسته‌های فرهنگی در پدافند غیرعامل
این مبحث اشاره به راهبردهایی دارد که طبق آن می‌توان علاوه بر حفظ خودباوری به نوعی بازتولید فرهنگی در زمینه درک تهدیدهای دشمن و راه‌های مقابله با آن پرداخت. به عنوان نمونه، اگر بتوانیم فرهنگ استفاده از پناهگاه را در میان مردم به هنگام حملات هوایی یا موشکی دشمن نهادینه سازیم، به میزان قابل ملاحظه‌ای از تلفات نیروی انسانی کاسته میشود؛ چراکه براساس محاسبات انجام شده، اگر یک بمب اتم در مرکز شهر منفجر شود و تمامی مردم در پناهگاه استاندارد باشند، میزان تلفات ۲۴ هزار نفر و تعداد مجروحان ۷ هزار نفر خواهد بود؛ در حالی که این میزان بدون پناهگاه به ۷۰ هزار نفر می‌رسد. (کتاب ماه علوم اجتماعی به شماره ۱۰؛ ۳۰)
همچنین است نظریه برخورد تمدن‌ها که از سوی “هانتینگتون” عنوان شد و تمدن اسلامی را در این برخورد شاخص قرار داد. این امر سبب مباهات و هویت‌بخشی مسلمانان است. این تمدن و فرهنگ اسلامی می‌تواند به منزله یک نیروی وحدت‌آفرین و مقوم اتحاد قلمداد شود؛ به عنوان عامل همبستگی و به نوعی قدرت نرم که سبب خودباوری، تمایز فرهنگی و اتحاد میشود.
با توجه به تعریف فرهنگ که در ابتدای پـژوهـش بـدان اشـاره شـد، بـایـد بـا شناخت ویژگی‌ها و هنجارهایی که در یک جامعه حاکم است، نسبت به طراحی اصولی چند برای مقابله با تهدیدهای دشمن و تعیین خطوط اصلی و فرعی پدافند غیرعامل اقدام کرد.
پدافند غیرعامل و ارتباط آن با رسانه‌ها
اگر زمانی جنگ‌به طور مستقیم و فیزیکی رواج داشت، امروزه مقولات دیگری نیز بدان افزوده شده و آن مقوله فرهنگ است. استفاده از فـسـاد، ایـجـاد تـرس، جـاسـوس، جعل خبر، تـضـعـیف روحیه، مظلوم‌نمایی، القای یأس، اعتباربخشی کاذب، تهدید، تطمیع، گسترش فساد، دروغ‌نمایی به جای بیان حقیقت، توجیه، اقناع، ایجاد ناامنی روانی و دهها مورد دیگر از این دست که هر کدام به نحوی با فرهنگ مرتبط هستند، از حربه‌های جدید جنگ به شمار می‌آیند.
مسائل فرهنگی از آنچنان اولویتی در نبردهای امروزین برخوردارند که اولویت نخست آمریکا در اشغال افغانستان و نبرد با طالبان، تسخیر و از کار انداختن ایستگاه رادیویی طالبان بوده است.امروزه سیطره رسانه‌ها از شکل آموزشی و خبری خارج و کاربردهای نظامی بدان افزوده شده است. طرفین درگیر دانسته‌اند که علاوه بر منازعات فیزیکی می‌توان از طریق رسانه‌ها طرف درگیر را به انفعال، فرار، عقب‌نشینی و یا حتی اسارت واداشت و این هزینه‌ای به مراتب کمتر از درگیری‌های فیزیکی داراست.
در عصر کنونی رسانه‌های بزرگ غربی با در انحصار داشتن شبکه‌های بزرگ اطلاعاتی که شبکه‌های اطلاعاتی کشورهای دیگر را تغذیه میکنند، گونه‌ای امپریالیسم رسانه‌ای ایجاد کرده‌اند که خواهی نخواهی افکار و تراوش‌های فکری و سـمـت و سوی فرهنگی خود را به دیگر کشورها تزریق می‌نمایند. به عنوان مثال، قدرت تبلیغاتی رسانه‌های غربی در زمینه‌تجارت آنچنان است که ساکنان برخی روستاها در مکزیک را به‌رغم درآمد اندکشان به این نتیجه رسانده است که بدون نوشابه نمی‌توانند زندگی کنند و باید هر روز آن را مصرف نمایند. (پگاه، ۱۳۸۸، ۳۵)
برای حفظ نظم موجود در جامعه و مقابله با امواج رسانه‌ای مغرضان، پدافند غیرعامل از اهمیتی بسیار برخوردار است تا با آماده‌سازی ذهنی، روانی، روحی، اجتماعی و فرهنگی جامعه آسیب‌زایی عملیات رسانه‌ای دشمن خنثی و یا بی‌خطر شود.
نفوذ فرهنگی از طریق محصولات فرهنگی دیداری و شنیداری
امروزه هجوم و نفوذ فرهنگی از طریق سینما و تلویزیون به مراتب بیشتر از رسانه‌های مکتوب است. سینما و حواشی آن – بازی‌های رایانه‌ای- به آنچنان قدرت و سرمایه‌ای بدل گشته‌اند که صاحب‌نظران نمی‌دانند آن را هنر بنامند یا صنعت. قدرت قبولاندن ارزش‌ها و ایده‌ها از سوی تصاویر چنان بالاست که حتی کشوری مانند فرانسه را نگران مورد هجوم واقع شدن فرهنگ فرانسوی به خاطر سرازیر شدن فیلم‌های آمریکایی در کشورشان کرده بود. (کالگر، ۱۳۸۴، ۱۸)
تکیه بر برخی نکات مثبت فرهنگی و تلاش در جهت قبولاندن آن نکات به فرهنگ، گاه حتی سبب تشویش تاریخی نیز میشود. به عنوان مثال، در جدیدترین فیلم ساخته شده در مـورد چـنـگـیـزخـان بـه نـام مـغول )Mongol( ما به تصویری همسردوست و عاشق از این شخصیت تاریخی برمی‌خوریم که صد البته جنبه‌های جوانمردی را نیز داراست؛ یا در فیلمی تحت عنوان “والکیری)valkyrie( “ که به سوء قصد نافرجام سال ۱۹۴۴ به جان هیتلر می‌پردازد، جریان این سوء قصد به قدری بزرگ‌نمایی شده و خاصیت حماسی یافته که نقش جنایات هیتلر در پشت آن کمرنگ شده است. طبیعی است که این فیلم‌ها از آنچنان جذابیت بصری و آهنگی برخوردار هستند که ظرایف خاص فرهنگی خود را نیز از طریق مجذوب کردن مخاطب در تماشا منتقل میکنند. مرتدین سکولاریست نیز چنان توهمی از قاضی محمد مرتد و بارزانی مرتد ی که ماموران کا.گ.ب شوروی بودند را در ذهن کردهای مسلمان به تصویر کشانده اند که انگار مرتدین سکولار ، قهرمانان واقعی دفاع از مردم مسلمان کرد بوده و این مرتدین سکولار را چنان برجسته و بزرگ کرده اند که انگار تاریخ چند هزار ساله ی کردها با اینها شروع شده است .
اما در این میان بازی‌های رایانه‌ای جایگاه ویژه‌ای دارند؛ چراکه نخست، مخاطب آنها را تمامی گروه‌های سنی از خردسالان تا کهنسالان دربرمی‌گیرد؛ دوم، سود بسیار سرشاری دارند. به عنوان مثال، سود فروش شرکت‌های فعال در عرصه بازی‌های رایانه‌ای بالغ بر ۳۰ میلیارد دلار بوده است (مسجد، شماره ۱۳۳، ص ۴۷۰) و سوم، به‌سهولت قابل دسترسی هستند. به عنوان نمونه، در نسخه‌های جدید بازی‌های رایانه‌ای “دلتافورس” شما به عنوان قهرمان بازی به نقاط مختلف جهان سر می‌زنید؛ از مبارزه با قاچاق مواد مخدر در کلمبیا گرفته تا مبارزه با مجاهدان مسلمان در ایران. مسئولیت جهانی با شماست. آری ایران، و به طور دقیق جزیره خارک. در این بازی یکی از سخت‌ترین مراحل بازی، مبارزه با مجاهدهای مسلمان ایرانی است. شما در سراسر جهان و در گیر و دار مبارزه با عناصر شـرور همواره با آدم‌هایی با لباس شخصی روبه‌رو هستید؛ اما به ایران که می‌رسید بایستی با نیروهای منظم نظامی که یـونـیـفـورم نـظـامـی خـاکی بر تن داشته و دارای چهره‌های ریش دار و اسلامی هستند، مبارزه کنید. در یکی از مراحل این بازی، باید پس از درگیری با نیروهای مجاهدایرانی کامیون‌هایی را که به نظر حاوی مواد شیمیایی به نظر می‌رسند و از اسکورت محکمی هم برخوردارند، صحیح و سالم به تصرف خود درآورید و بدون این که آسیبی ببیند، به منطقه امن مورد نظر برسانید. در همین سری بازی‌ها گاهی لازم است شما به منطقه خوزستان بروید. (هم او، ص ۴۸)
این نمونه و بسیاری نمونه‌های دیگر مانند بازی “سام ماجراجو” و یا بازی “آیین قاتل” به‌وضوح روح و روان و فرهنگ کشورها را نشانه رفته‌اند؛ به طوری که می‌توان این بازی‌ها را دارای شاخص‌های زیر دانست:
-تجاوز آمریکا به کشورهای دیگر انسان‌دوستانه است.
-کشورهای دیگر نهاد شرارت و بر هم زننده صلح هستند.
-شما به عنوان یک آمریکایی سکولاریست منجی جهان هستید.
این عوامل دست به دست هم داده و نقش دفاع غیرعامل را در برابر این هجمه‌ها بارزتر می‌سازد. گذشته از نقش مسئولان فرهنگی درخصوص بی‌اثر ساختن این بازی‌ها و فیلم‌ها به طرق گوناگون، با دفاع غیرعامل می‌توان ضمن برشمردن امتیازات فرهنگ خودی، زمینه مرعوب نشدن در برابر این هجمه‌ها را فراهم آورد، پوچ بودن آنها را نشان داد و از همه مهم‌تر تمایزهای مثبت فرهنگ اسلامی – ایرانی را برجسته‌تر نمود.
نقش عملیات روانی
استفاده از عملیات روانی یک عامل تأثیرگذار در پدافند غـیـرعـامـل اسـت. ایـن عـمـلـیـات را مـی‌توان حتی در حین درگیری‌های نظامی نیز به کار بست. این شیوه دفاع علاوه بر آن که کم‌هزینه و بسیار تأثیرگذار است، دارای قدرت اقناع بسیاری نیز می‌باشد.تأثیر عملیات روانی در جبهه خودی شامل بالا بردن انگیزه دفاعی، تقویت روحیه مردم، دادن نوید پیروزی و … و در جبهه دشمن شامل تضعیف روحیه نظامیان دشمن، قبولاندن شکست به آنان، ارائه چهره‌ای قوی و قدرتمند از نیروهای خودی به دشمن و … است.
در زمینه تأثیر تبلیغات روانی به عنوان مکمل فعالیت‌های عملیاتی دو نمونه خارجی و داخلی عنوان میشود:در تهاجم دیکتاتوری سکولاریستی ناتو وآمـریـکـا بـه عـراق به منظور موجه جلوه دادن این تهاجم، دستگاه‌های سخن‌پراکنی سکولاریستی آمریکا و مرتدین سکولاریست محلی صدام را به گرگی تشبیه نمودند که به جان مردم عراق افتاده است و یا “بوش” در سخنان خود صدام را به هیتلر تشبیه نمود که تشبیهی ملموس و تأثیرگذار برای مردم آمریکا بود.
این نشریات و سایر بنگاه‌های خبریسکولار همچنین بارها از سبعیت نظامیان عراقی در جریان تهاجم به کویت از قبیل بیرون انداختن کودکان از گهواره‌ها و یا قطع دستگاه دیالیز بیماران کلیوی در بیمارستان‌ها داد سخن دادند.
در زمینه داخلی نیز در جریان تجاوز مرتدین سکولار جلال طالبانی و اتحادیه میهنی کردستان به مجاهدین امارت اسلامی در هورامان غربی و کشته شدن دهها نفر از این مرتدین ،دستگاه اطلاعاتی مرتدین ادعا کردند که مجاهدین سرهای تمام جلالی ها را بریده و حتی جسد ها را نیز مثله کرده اند تا از یکطرف شکست فاجعه بار خود را توجیه کنند و از دیگر سو با وحشی جلوه دادن مجاهدین مردم را علیه امارت اسلامی تازه تاسیس مسلمانان بسیج نمایند ؛ اما انتشار به‌موقع عکس‌ها و فیلم مجاهدین از کشته شده های مرتدین و اعتراف یکی از مرتدین مبنی بر اینکه کار سربریدن و مثله کردن کشته شده ها را خود نیروهای مرتد جلال طالبانی انجام داده اند ، از بروز این تبلیغات منفی علیه مجاهدین مسلمان به‌درستی جلوگیری نمود.
همین جنگ روانی را نیروهای متحد اسرائیلی – ترکی از طریق دستگاه تبلیغاتی سکولاریستهای مرتد حزب دمکرات کردستان عراق و تحت اشراف مسعود بارزانی مرتد با طرح سناریوی شیخ زانا تکرار کردند .شیخ زانایی که عامل خود بارزانی ها و متحد آنها بود ، اما به خاطر اختلافات داخلی و گذشتن تاریخ مصرف شیخ زانا وی را به این شیوه ی و حشتناک قربانی و حذف کردند. اما افشاگریهای به موقع مجاهدین و کسانی چون سید احمد و… این سناریوی مشترک کفار و مرتدین را به بن بست کشاند .
نقش سازه‌ها در پدافند غیرعامل
در جـنـگ‌هـای امـروزی و در سـیـسـتـم‌هـای کـنـترل و فرماندهی، شیوه جدیدی از جنگ طرح‌ریزی شده است. در این جنگ‌ها سعی میشود با کمک فن‌آوری‌های نوین اطلاعاتی، کسب اطلاعات از ستون پنجم و تخلیه اطلاعاتی افراد دستگیر شده، ضمن شناسایی مراکز مهم و زیرساخت‌های اقتصادی، نظامی و صنعتی به هدف‌گیری و انهدام آنها اقدام شود.
این امر با ایجاد یأس و ناامیدی موجب قطع ارتباط مرکز فرماندهی و پشتیبانی با نیروهای خط مقدم نیز میشود.در جنگ اخیر سگولاریستهای آمریکا با عراق که به اشغال این کشور منجر شد، واحـــدهـــای سکولاراطـــلاعـــاتـــی آمـــریــکـــا ضــمـــن شـنــاســایــی زیرساخت‌های عراق اقدام به بمباران و موشک‌باران بسیار گسترده این کشور کردند تا جایی که برخی نـقــاط ایـن مـراکـز بـه تـلـی از خـاک بـدل شد.بنابراین عملیات آفندی دشمن در جـنــــگ‌هــــا شــــامــــل ســــازه‌هــــا و اسـتـحـکـامـات نـیـز میشود و پـدافـنـد دربرگیرنده استفاده از جنگ‌افزارها به منظور خنثی نمودن و یـا کـاسـتـن از اثـرات و نـتـایـج عملیات خـصـمـانـه هـوایـی، زمـیـنـی، دریـایـی و سایر عملیات‌ها می‌باشد.
پدافند غیرعامل نیز شامل اقدامات غیرمسلحانه‌ای است که کاهش آسیب‌پذیری نیروهای انسانی، ساختمان‌ها، تجهیزات، راه‌ها و به طور کلی سازه‌ها را به دنبال دارد.
پدافند غیرعامل درخصوص سازه‌ها را می‌توان شامل استتار، اختفا و پوشش ذکر نمود.
نقش اینترنت در دفاع غیرعامل
اینترنت و گسترش روزافزون آن از پدیده‌های سده حاضر می‌باشد که اهمیت جایگاه آن از دید تیزبین همگان به دور نمانده است. اینترنت علاوه بر دسترسی آسان دارای قابلیت نفوذ و گسترش فوق‌العاده‌ای بوده، به‌روز است و تأثیرات روانی و اجتماعی شگرفی را داراست.
اخبار و اطلاعات فراوانی از هرگونه در این پایگاه‌ها انتشار دارند و به تبع آن هرگونه دستکاری در اخبار و اطلاعات گاه زیان‌های جبران‌ناپذیری را به دنبال خواهد داشت.با توجه به کاربری فوق‌العاده اینترنت طبیعی است که ابزار مهمی نیز برای دفاع غیرعامل به شمار می‌رود.
گاه پدافند غیرعامل از سوی دولت در اینترنت صورت می‌گیرد که بهترین شکل آن به صورت اطلاع‌رسانی رسمی در پایگاه‌های خبری است و گاه از سوی مردم این امر شکل واقع به خود می‌پذیرد. به عنوان مثال، در جریان جعل نام خلیج‌فارس به خلیج عربی، کاربران اینترنتی با تصحیح این نام و قرار دادن این مدخل که “نامی بدین صورت در جهان وجود ندارد” یا با بمباران موتورهای جست‌وجو‌گر عملاً این هجمه فرهنگی را ناکام گذاشتند.
نکته مهم در این خصوص آن است که کاربران اغلب در دام فریب‌های اطلاعاتی افتاده و اطلاعاتی را درج میکنند که به نفع مردم نیست. به عنوان مثال، برخی سایت‌ها در گونه‌های مختلف علمی و خبری اقدام به درج مطالبی میکنند که با اطلاعات کاربران تکمیل میشود. طبیعی است که سایت‌های مخالف اسلام با انباشتن اطلاعات مغرضانه به‌راحتی می‌توانند از این موارد در جنگ روانی استفاده کنند.
برای مقابله با پایگاه‌های اینترنتی سکولاریست مخالف و مغرض می‌توان از راهکارهایی چون تشویق کاربران به اعتراض به موارد خلاف واقع، شرکت در نظرسنجی‌ها و نشان دادن بازخورد مناسب با آنها، مقابله با پایگاه‌های اینترنتی سکولاریستهای مرتداز طریق اعلام نظر، افزایش وبلاگ‌ها به‌خصوص به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی از طریق کاربران، فرستادن نامه‌های الکترونیکی و گپ الکترونیکی استفاده کرد.
کتابنامه:
۱-نشریه پگاه(۱۳۸۸)، شماره ۲۵۴، قم
۲-دهخدا(۱۳۷۲)، جلدهای ۱، ۹ و۱۰، تهران
۳-کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره ۱۰، ۱۳۸۷، تهران
۴-نشریه مسجد، شماره ۱۳۳، دی‌ماه ۱۳۸۷، تهران
۵-نشریه مهتدین، شماره ۹، مهرماه ۱۳۸۷، تهران
۶-ماهنامه مهندسی فرهنگی، شماره‌های ۱۰ و ۱۱، تیر و مرداد ۱۳۸۶، تهران
۷-کالگر، رابرت، ۱۳۸۴؛ تبرایی، بابک، تهران، فارابی
۸- وب سایت نشریه ماوی