شوبهه‌ی خه‌واریجه‌كان : جه‌نگ و كوشتار بكه‌ن له‌گه‌ل خه‌ڵكی تاكو شایه‌دی دێنن به لااله الا الله و محمد رسول الله نوێژ ده‌كه‌ن و……
ڕونكردنه‌وه له‌سه‌ر فه‌رمووده‌كه‌ی عه‌بدوڵای كوری عومه‌ر _خودا له خۆی وباوكی رازی بێ _ كه‌وا پێغه‌مبه‌ر صل الله علیه وسلم فه‌رمویه‌تی : ” (أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَشْهَدُوا أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَأَنَّ مُحَمَّدَاً رَسُوْلُاللهِ وَيُقِيْمُوْا الصَّلاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِكَ عَصَمُوا مِنِّي دِمَاءهَمْ وَأَمْوَالَهُمْ إِلاَّ بِحَقِّ الإِسْلامِ وَحِسَابُهُمْ عَلَى اللهِ تَعَالَى) رواه البخاري ومسلم.
واته : له‌لایه‌ن خوای په‌روه‌ردگاره‌وه فه‌رمانم پێكراوه جه‌نگ و كوشتار بكه‌ن له‌گه‌ل خه‌ڵكی تاكو شایه‌دی دێنن به لااله الا الله و محمد رسول الله نوێژ ده‌كه‌ن و زه‌كات ده‌ده‌ن ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌یان ئه‌نجام دا خوێن و ماڵیان له‌من ده‌پارێزرێ ، ئیلا به‌حه‌قی ئیسلام حیسابی په‌نهانیان له‌سه‌ر الله تعالی یه .
ئیمامی (ابن الحجر) له‌شه‌رحی ئه‌م فه‌رموده‌یه‌دا ئه‌فه‌رمێت : ( وَفِيهِ دَلِيلٌ عَلَى قَبُولِ الْأَعْمَالِ الظَّاهِرَةِ وَالْحُكْمِ بِمَا يَقْتَضِيهِ الظَّاهِرُ وَالِاكْتِفَاءُ فِي قَبُولِ الْإِيمَانِ بِالِاعْتِقَادِ الْجَازِمِ خِلَافًا لِمَنْ أَوْجَبَ تَعَلُّمَ الْأَدِلَّةَ وَقَدْ تَقَدَّمَ مَا فِيهِ وَيُؤْخَذُ مِنْهُ تَرْكُ تَكْفِيرِ أَهْلِ الْبِدَعِ الْمُقِرِّينَ بِالتَّوْحِيدِ الْمُلْتَزِمِينَ لِلشَّرَائِعِ وَقَبُولُ تَوْبَةِ الْكَافِرِ مِنْ كُفْرِهِ مِنْ غَيْرِ تَفْصِيلٍ بَيْنَ كُفْرٍ ظَاهِرٍ أَوْ بَاطِنٍ فَإِنْ قِيلَ مُقْتَضَى الْحَدِيثِ قِتَالُ كُلِّ مَنِ امْتَنَعَ مِنَ التَّوْحِيدِ فَكَيْفَ تُرِكَ قِتَالُ مُؤَدِّي الْجِزْيَةِ وَالْمُعَاهَدِ فَالْجَوَابُ مِنْ أَوْجُهٍ أَحَدُهَا دَعْوَى النَّسْخِ بِأَنْ يَكُونَ الْإِذْنُ بِأَخْذِ الْجِزْيَةِ وَالْمُعَاهَدَةِ مُتَأَخِّرًا عَنْ هَذِهِ الْأَحَادِيثِ بِدَلِيلِ أَنَّهُ مُتَأَخِّرٌ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى اقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ ثَانِيهَا أَنْ يَكُونَ مِنَ الْعَامِّ الَّذِي خُصَّ مِنْهُ الْبَعْضُ لِأَنَّ الْمَقْصُودَ مِنَ الْأَمْرِ حُصُولُ الْمَطْلُوبِ فَإِذَا تَخَلَّفَ الْبَعْضُ لِدَلِيلٍ لَمْ يَقْدَحْ فِي الْعُمُومِ ثَالِثُهَا أَنْ يَكُونَ مِنَ الْعَامِّ الَّذِي أُرِيدَ بِهِ الْخَاصُّ فَيَكُونُ الْمُرَادُ بِالنَّاسِ فِي قَوْلِهِ أُقَاتِلَ النَّاسَ أَيِ الْمُشْرِكِينَ مِنْ غَيْرِ أَهْلِ الْكِتَابِ وَيَدُلُّ عَلَيْهِ رِوَايَةُ النَّسَائِيِّ بِلَفْظِ أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ الْمُشْرِكِينَ فَإِنْ قِيلَ إِذَا تَمَّ هَذَا فِي أَهْلِ الْجِزْيَةِ لَمْ يَتِمَّ فِي الْمُعَاهَدِينَ وَلَا فِيمَنْ مَنَعَ الْجِزْيَةَ أُجِيبَ بِأَنَّ الْمُمْتَنِعَ فِي تَرْكِ الْمُقَاتَلَةِ رَفْعُهَا لَا تَأْخِيرُهَا مُدَّةً كَمَا فِي الْهُدْنَةِ وَمُقَاتَلَةُ مَنِ امْتَنَعَ مِنْ أَدَاءِ الْجِزْيَةِ بِدَلِيلِ الْآيَةِ رَابِعُهَا أَنْ يَكُونَ الْمُرَادُ بِمَا ذُكِرَ مِنَ الشَّهَادَةِ وَغَيْرِهَا التَّعْبِيرَ عَنْ إِعْلَاءِ كَلِمَةِ اللَّهِ وَإِذْعَانَ الْمُخَالِفِينَ فَيَحْصُلُ فِي بَعْضٍ بِالْقَتْلِ وَفِي بَعْضٍ بِالْجِزْيَةِ وَفِي بَعْضٍ بِالْمُعَاهَدَةِ خَامِسُهَا أَنْ يَكُونَ الْمُرَادُ بِالْقِتَالِ هُوَ أَوْ مَا يَقُومُ مَقَامَهُ مِنْ جِزْيَةٍ أَوْ غَيْرِهَا سَادِسُهَا أَنْ يُقَالَ الْغَرَضُ مِنْ ضَرْبِ الْجِزْيَةِ اضْطِرَارُهُمْ إِلَى الْإِسْلَامِ وَسَبَبُ السَّبَبِ سَبَبٌ فَكَأَنَّهُ قَالَ حَتَّى يُسْلِمُوا أَوْ يَلْتَزِمُوا مَا يُؤَدِّيهِمْ إِلَى الْإِسْلَامِ وَهَذَا أَحْسَنُ وَيَأْتِي فِيهِ مَا فِي الثَّالِثِ وَهُوَ آخر الاجوبه وَالله أعلم.فتح الباری(۷۷/۱)
به‌ڵگه‌ی قبوڵ كردنی كرده‌وه‌كانی تێدایه به‌پێی زاهیر، وه حوكمدان به‌پێی ڕوكه‌ش به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی ئه‌ڵێن ئه‌بێت به‌ڵگه و ورده‌كاریه‌كان بزانێ وه وتراوه حه‌دیسه‌كه واده‌خوازێ كوشتاری هه‌موو ئه‌وانه بكرێ كه وشه‌ی ته‌وحید(شایه‌دومان)ناهێنن ئایا چۆن واز له‌و كه‌سانه هێنراوه كه عه‌هدیان هه‌یه له‌گه‌ل موسڵمانان یان جیزیه ئه‌ده‌ن؟! وه‌لامه‌كه‌ی له‌چه‌ن رویه‌كه‌وه‌یه، یه‌كه‌م : ئه‌وه‌یه كه ئه‌ڵێن ئه‌م فه‌رموده‌یه نه‌سخ بوبێته‌وه به ئایه‌تی جیزیه ، دووه‌م: لفزێكی گشتی بێت و مه‌به‌ست هه‌ندێك بێت، سێیه‌م : ئه‌وه‌یه له‌فزێكی گشتی بێ ومه‌به‌ست پێی تایبه‌تی بێ كه هاوبه‌ش دانه‌رانه، چواره‌م : مه‌به‌ست له ( شه‌هاده‌ت هێنان) مه‌به‌ست به‌رزكردنه‌وه‌ی كه‌لیمه‌ی خوابێت به‌وه‌ی موخالیفین ملكه‌چ ببن ئه‌وه‌ش به‌وه دێته دی هه‌ندێكی به كوشتن و هه‌نێكی به جیزیه به‌شێكی موعاهه‌ده.
ئه‌مانه هه‌مووی به‌ڵگه‌ن كه هه‌ركه‌سێ شایه‌تومانی هێنا دێته ناو ئیسلامه‌وه و شه‌رط و شروطی له‌گه‌ل ناكرێ ، پێی ناوترێ مه‌رجه‌كانی لا اله الا الله بژمێره و مانای چی یه چونكه له هه‌موو مێژووی ئیسلامدا شتی وا نه‌كراوه ، وه حوكم له‌سه‌ر رواله‌تی ئه‌درێ له‌دوای شایه‌تومانه‌كه‌ی و ده‌ستگرتنی به ئه‌ركانه‌كانی ئیسلامه‌وه له دونیادا وه‌كو موسڵمان مامه‌له‌ی له‌گه‌ل ئه‌كرێ تاكو كوفرێك یان شیركێكی لێ ده‌بینرێ.
ئێمه هیچ كات نه‌مان وتوه كه‌سێكی دیاری كراو كوفر یان شیركی تیدابێت مادام ئه‌ڵێ “لا اله الا الله ” موسڵمانه به‌لكو ئه‌و شایه‌تومانه سوودی پێ ناگه‌یه‌نێ تاكو ته‌وبه نه‌كات له‌و كوفر و شیركه‌ی وه له حوكمی دونیاش وه‌كو كافر مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ل ئه‌كرێ.
وه هه‌ركه‌سێكیش شوعی بێ یان عه‌لمانی بێ یان نه‌صارنی بێ یان جوله‌كه‌بێ یان هه‌ر ریباز و به‌رنامه و دینێكی هه‌بێ جگه له ئیسلام كاتێك بیه‌وێ موسڵمان ببێت ده‌بێت ته‌به‌رابكات لێێ ئه‌وجا شه‌یه‌تومان بێنێ و ده‌ست بگرێ به ئیسلامه‌وه لێی قبول ئه‌كرێ له حوكمی دونیادا. به‌لام كه‌سێك شایه‌تومان دێنێ و ده‌ستگرتوه به‌دین هیچ كوفرێكمان نه‌دیوه لێی به‌هیچ شێوه‌یه‌ك به‌هۆی حوكمی داره‌وه ناتوانین ته‌كفیری بكه‌ین به‌پێی غه‌له‌به و گومان شه‌ك و استصحاب.
وه هه‌روه‌ها به‌هه‌مان شێوه ئیمامی (نه‌وه‌وی) له‌شه‌رحی موسلیمدا له‌فه‌رموده‌كه‌ی ابن عمر ئه‌فه‌رمێت : (أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَقُولُوا لَا إله إلا الله فَمَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقَدْ عَصَمَ مِنِّي مَالَهُ وَنَفْسَهُ إِلَّا بِحَقِّهِ وَحِسَابُهُ عَلَى اللَّهِ) قَالَ الْخَطَّابِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ …. قَالَ فَفِيهِ أَنَّ مَنْ أَظْهَرَ الْإِسْلَامَ وَأَسَرَّ الْكُفْرَ قُبِلَ إِسْلَامُهُ فِي الظَّاهِرِ وَهَذَا قَوْلُ أَكْثَرِ الْعُلَمَاءِ ).(۲۰۶/۱)
واته: ئیمامی نه‌وه‌وی له خه‌طابیه‌وه نه‌قلی ده‌كات كه فه‌رمویه‌تی : ئه‌م فه‌رموده‌یه ئه‌وه‌ی تێدایه هه‌ركه‌سێك ئیسلام ده‌ربخات و كوفریش بشارێته‌وه ، ئه‌وه موسڵمان بونی لێ قبول ده‌كرێ ئه‌مه‌ش قه‌ولی زۆربه‌ی فوقه‌هایه.