جاهلیت چیست؟(۷)
بر گرفته از کتاب روابط متقابل اسلام و دین سکولاریسم
مؤلف: ابوحمزه المهاجر هورامی
جاهلیت در لغت و اصطلاح شرعی:
جاهلیت در لغت: جهل به معنی پیروی نکردن از حق می آید؛ هر کسی که عملی بر خلاف حق انجام داد، چه نسبت به آن عمل آگاه باشد یا نه، به چنین شخصی جاهل گفته می شود. به همین دلیل علمای گذشته گفته اند:”من لم یعمل بما علم فهو جاهل”، یعنی هر کسی که به علمی که دارد عمل نکند جاهل است.[۱]
در قرآن کریم ریشه ی « ج– ه– ل» به چند گونه آمده است: تجهلون، یجهلون، الجاهل، الجاهلون، جاهلین، جهولا، بجهاله، الجاهلیه. این کلمات نیز در سه مفهوم به کار رفته اند:
عدم دانش و علم به چیزی: يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ (بقره/۲۷۳) (چنين بذل و بخششي مخصوصاً بايد) براي نيازمنداني باشد كه در راه خدا درمانده‌اند و به تنگنا افتاده‌اند و نمي‌توانند در زمين به مسافرت پردازند (و از راه تجارت و كسب و كار براي خود هزينه ی زندگي فراهم سازند و) به خاطر آبرومندي و خويشتن داري، شخص نادان مي‌پندارد كه اينان دارا و بي‌نيازند.
اشتباه و ناآگاهی به دلیل ضعف ایمان: إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ (نساء/۱۷) بي گمان خداوند تنها توبه‌ي كساني را مي‌پذيرد كه از روي ناداني (و سفاهت و حماقت ناشي از شدّت خشم و غلبه‌ي شهوت بر نفس) به كار زشت دست می زند.
مذهب و طریقت: این معنی بیشترین مفهومی را در بر گرفته که در قرآن آمده است. این مفهوم نیز از روی معنی به دو قسمت تقسیم می شود:
۱- بیشتر در گفتگوی میان پیامبران و قوم آن ها آمده است. مانند نوح که در انتهای گفتگو با قومش می گوید: “وَلَكِنِّي أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ” (احقاف/۲۳) هود گفت: وليكن مي‌بينم كه شما مردمان ناداني هستيد. یا زمانی که هود به قومش جواب رد داد و فرمود: “وَلَكِنِّي أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ” (هود/۲۹) و امّا من شما را گروه ناداني مي‌دانم.
- در چند جای مشخص هم این مفهوم به شکل فعل مضارع و اسم فاعل آمده است مانند:
- “یظنون بالله غیر الحق ظن الجاهلیه” (آل عمران/۱۵۴) درباره‌ي خدا پندارهاي نادرستي چون پندارهاي زمان جاهليّت داشتند،
- “أَفَحُکْمَ الْجاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّه حُکْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ” (مائده/۵۰) آيا (آن فاسقان از پذيرش حكم تو بر طبق آنچه خدا نازل كرده است سرپيچي مي‌كنند و) جوياي حكم جاهليّت (ناشي از هوي و هوس) هستند؟ آيا چه كسي براي افراد معتقد بهتر از خدا حكم مي‌كند؟
- “وَلاتَبَرَّجنَ تَبَرُّجَ الجاهِلِيَّةِ الأولى” (احزاب/۳۳) و همچون جاهليّت پيشين در ميان مردم ظاهر نشويد و خودنمائي نكنيد،
- “إِذْجَعَلَ الَّذينَ کَفَرُوافيقُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکينَتَهُ عَليرَسُولِهِ وَعَلَي الْمُؤْمِنينَ وَأَلْزَمَهُم کَلِمَةَ التَّقْوي وَکانُوا أَحَقَّ بِها وَأَهْلَها وَکانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَيْءٍ عَليماً” (فتح/۲۶) آنگاه كه كافران تعصّب و نخوت جاهليّت را در دل هايشان جاي دادند (و تصميم گرفتند كه مؤمنان را به مكّه راه ندهند)، خدا اطمينان خاطري بهره‌ي پيغمبرش و بهره‌ي مؤمنان كرد. همچنين خدا ايشان را بر روح ايمان ماندگار كرد و (به حقيقت از هر كس ديگري) سزاوارتر براي روح ايمان و برازنده‌ي آن بودند، و خدا از هر چيزي آگاه و بر هر كاري توانا است.
جاهلیت در اصطلاح شرعی عبارت است از: دور شدن از حق و عدم آگاهی به توحید و دین اسلام. دور شدن از لا اله =کفر به طاغوت و الا الله= ایمان به الله. در این صورت جاهلیت به معنی نادانی در برابر علم تجربی روز نیست بلکه جاهلیت به قوانین و ارزش های شریعت الله است. زمانی که ابوالحکم ملقب به ابوجهل می گردد روشنگر این واقعیت اساسی می گردد.
[۱]– محمود شکری الالوسی، بلوغ الارب فی معرفه احوال عرب، انتشارات دار الکتاب المصری، ۲۰۱۲، ۱/۱۷؛ نیز: محمد بن مکرم ابن منظور، لسان العرب، بیروت، انتشارات داربیروت، ۱۹۵۶، ۱۱/۱۲۹