شاخصه های جاهلیت صدر اسلام (۱۰)
بر گرفته از کتاب روابط متقابل اسلام و دین سکولاریسم
مؤلف: ابوحمزه المهاجر هورامی
معرفی برخی از مشخصه های جاهلیت از زبان پیامبر خاتم صلی الله علیه و سلم:
اسعد بن زراره قدری پیش آمد، و به رسم عرب جاهلی سلام كرد و گفت: «انعم صباحا»، ایشان در جواب وی فرمود: خدای من تحیّتی بهتر از این فرو فرستاده است و آن این است كه بگوییم: «سلام علیكم» آنگاه اسعد از اهداف پیامبر سؤال كرد، پیامبر در پاسخ پرسش او، آیه های ۱۵۲ و ۱۵۳، از سوره ی انعام را كه واقعاً آیینه ی تمام نمای روحیات و آداب عرب جاهلی بود؛ تلاوت نمود. و این دو آیه كه متضمن درد و درمان ملتی بود كه صد و بیست سال با یكدیگر جنگ داشتند؛ تأثیر عمیقی در دل وی گذارد. لذا فوراً اسلام آورد و تقاضا نمود كه كسی را به عنوان مبلّغ به «مدینه» اعزام فرماید و پیامبر «مصعب بن عمیر» را به عنوان معلم قرآن و اسلام، به مدینه اعزام نمود. رسول الله فرمود: بگو: بیائید، من اهداف رسالت خود را تشریح كنم. اهداف من عبارتند از:
- قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا
- وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا
- وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ
- وَلَاتَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ
- وَلَاتَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ
- لَاتَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ
- وَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لَانُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا
- وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى
- وَبِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ.[۱]
مضامین این دو آیه و طرز گفتگوی پیامبر خاتم صلی الله علیه و سلم با اسعد، گواه بر این است كه قوانین منفی یاد شده، از نشانه های عرب جاهلی و جاهلیت عرب بوده و دامن گیر عموم عرب جاهل صدر اسلام بوده است، به همین دلیل رسول خدا در نخستین برخورد با اسعد، این دو آیه را برای او خواند و از این طریق او را با حکم و اهداف رسالت خود در برابر حکم جاهلیت آشنا ساخت.
به صورت مختصر و موردی می توان به شاخصه های جاهلیت صدر اسلام این گونه اشاره نمود:
۱- حق‌گريزي و حق‌ستيزي: ریشه ی حق گریزی و سرکشی و لجاجت در برابر حق، همان عصبیت و تعصب جاهلی می باشد که مردمان جاهلیت به آن دچار بودند. کفار و مشرکین در برابر سخن حق لجاجت کردند و در نتیجه به خداوند یکتا ایمان نیاوردند و همان آیین قبلی خود را برگزیدند که نتیجه ی همان حق گریزی و حق ستیزی بود.[۲]
۲- پيروي از حکم غير الهي: حکم غیر الهی در مقابل حکم الهی قرار دارد. موضوع عمل به حکم خدا در همه ی زمينه‌هاي اجتماعي، از چنان اهمّيتي در آموزه‌هاي اسلامي برخوردار است که حکم خلاف آنچه خداوند نازل کرده، برابر با کفر و ظلم دانسته شده است که اهل جاهلیت قدیم گرفتار آن بودند.[۳]
۳- غرق شدن در گناه و تباهي: نتيجه ی طبيعي حق‌گريزي و حق‌ستيزي مردم عصر جاهلّيت و پافشاري آن ها بر حکم غير خدا، پذيرش ولايت شيطان در همه ی زمينه‌ها و غرق شدن در گناه و تباهي بود که برخی از عادات دوره ی جاهلیت قدیم که نتیجه ی پذیرش ولایت شیطان بود، عبارتند از: شرب خمر، پرداختن به لهو، ربا، کاستن از پیمانه ها (کم فروشی)، رواج رشوه، اندوختن طلا و نقره، غضب، قسم خوردن به غیرخدا، تحیت اهل جاهلیت، نوحه سرایی افراطی.[۴]
۴- انحطاط اخلاقی: از شاخصه های مشخص انحطاط اخلاقی در دوره ی جاهلیت روابط بی قید و بند میان زن و مرد بود که به شکل های مختلف صورت می گرفت که عبارتند از: مخادنه، بغایا (ذوات الرایات)، استبضاع، رهط، مضامده، بدل یا تبادل زوجات، ضیزن(مَقت).[۵]
شاخصه‌هاي فرهنگی، اجتماعی:
۱- نگاه عرب جاهلی به زن: وضعیت زنان در جاهلیت عموماً همراه با تحقیر و نابرابری با مردان بوده است. آنچه در سطح کلان جامعه ی عرب وجود داشت، نگاه به زن به عنوان موجودی پست بود. در جاهلیت، زن را مظهر مکر و نیرنگ دانسته و عقیده داشتند زن همانند شیطان در پی فریب دادن مردان است.[۶]
۲- پایبندی به خرافات: تاریخ برای مردم در دوران جاهلیت قدیم، خرافات و افسانه های زیادی ضبط نموده است؛ از این رو انسان پس از مراجعه به تاریخ با انبوهی از خرافات رو به رو می گردد که مغز عرب جاهلی را پر کرده بود و برای آن ها تبدیل به فرهنگ شده بود.
۳- تعصب قبیله گرایی: عصبیت و تعصب که در لغت در معانی جمع نزدیکان، هم پیمانی و اتحاد و انسجام افراد قبیله به کار رفته است؛ بر اساس نوع کاربرد آن، به گونه های زیادی تقسیم می شود از جمله: تعصب نژادی، زبانی، ملی، حزبی، قومی، جنسی و … .
دقت در آیه های ۱۵۲ و ۱۵۳ از سوره انعام و آیات مشابه آشکارا می رساند که جاهلیت روندی است که در آن قانون و برنامه ای بر خلاف قانون و برنامه ی شریعت الله در زندگی انسان ها تبعیت می شود. این دو آیه به عنوان نمونه، آشكارا می رساند كه بیماری های مزمن قوانین بشری مخالف با قانون شریعت الله، زندگی عرب جاهلیت را تهدید می كرد.
[۱]– احمد بن یحیی بلاذری، أنساب الأشراف، بیروت، دار الفکر۱۴۱۷ ق، المجلد ۲، ص ۱۶۸
[۲]– ابراهیم شفیعی سروستانی، مرگ جاهلی، ماهنامه موعود ۱۱۵، ۲۰-۱۳٫ ۱۳۸۹، ص ۱۵
[۳]– اسماعیل شفیعی سروستانی، جاهلیت مدرن در رویارویی با امام، تهران، انتشارات موعود عصر(عج)، ۱۳۹۰، ص۱۵۵
[۴]– همان
[۵]– یحیی نوری، اسلام و عقائد و آراء بشری یا جاهلیت و اسلام، تهران، انتشارات مجمع معارف اسلامی، ۱۳۵۷،ص ۳۵
[۶]– محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، انتشارات دارالفکر،۱۴۱۴ق، ج۱، ص۴۶۷