معنای لغوی و اصطلاحی سیره و اسوه بودن پیامبر خاتم(۹۶)
بر گرفته از کتاب روابط متقابل اسلام و دین سکولاریسم
مؤلف: ابوحمزه المهاجر هورامی
اسوه به معنای الگو گرفتن و سرمش قرار دادن دیگری است، چه آن الگو خوب باشد و چه بد [۱] به همین جهت قرآن اسوه معرفی شده از جانب خود را به صفت حسنه متصف می‌نماید: به حقیقت سرمشق و الگوی زیبایی در پیغمبر خدا برای شما هست. برای کسانی که امید به خدا داشته و جویای قیامت باشند و خدا را بسیار یاد کنند . (احزاب/ ۲۱) او سرمشقی مناسب برای همه انسانها در همه عصرها و نسلها است. بدون تردید شناختن الگویی با چنین مقام بلند و رفیعی انسان را در پیمودن حرکت به سمت پاکی و درستی یاری خواهد کرد.
۱) معنای لغوی
سیره در زبان عربی از ماده «سیر» است، سیر یعنی حرکت، رفتن، راه رفتن. همچنین نوع راه رفتن. سیره بر وزن «فِعله» است و در زبان عربی، دلالت بر نوع می کند . [۲] راغب اصفهانی سیره را به معنای حالتی دانسته که انسان یا غیر انسان بر آن حالت باشد. [۳]طریحی نیز سیره را به طریقه، هیئت و حالت معنا کرده است[۴]ابنمنظور نیز میگوید: سیره از کلمه «سیر» به معنای رفتن است و خود کلمه سیره به معنای روش و رفتار و سنت و طریقت و هیئت میباش[۵]
«سیره» اصلى است که دلالت بر گذشت و جریان دارد از «سار، یسیر، سیراً» و «سیر» به معناى سیر در روز و شب است. «سیره» روش در چیزى و به معناى سنت است؛ زیرا حرکت مى کند و جریان مى یابد[۶]
بیشتر کتب لغت «سیره» را به معناى روش و راه دانستهاند، بنابراین در معناى سیره گونه اى دوام و استمرار نهفته است. معناى دیگرى که براى سیره یاد کردهاند هیئت و حالت است. سیره حالتى است که انسان و غیر انسان به گونه غریزى یا دریافتى بر آن است و گفته مى شود سیره نیکو سیره زشت و سخن خدا که مى فرماید: «سَنُعِیدُهَا سِیرَتَهَا الْأُولَى» (طه/ ۲۱) ( خدا به موسي ) فرمود : آن را بگير و مترس ! ما آن را به هيئت اوّل و حالت نخستين خود باز خواهيم گرداند؛ «حالت چوبى که عصا [ى موسى] داشت»[۷]
سیره به معناى روش و رفتار و حالت و حیات معنى شده است، بنابراین بیان سیره به معناى حرکت یا رفتارى است که جهت خاص را پى مى گیرد: «سیره» اسم از سار است. سنت راه مذهب هیئت و سیره به یک معنى هستند.[۸]در واقع سیره براى بناء نوع است و دلالت بر گونه ویژه از سیر دارد؛ یعنى گونه هیئت حالت جریان و چگونگى نوعی .[۹] منظور از نوع تکرار عمل نیست، بلکه شیوه و روش است که در آن دوام باشد. از آنجا که امکان دارد برخورد با یک حادثه بیش از یک مرتبه رخ ندهد، به شیوه آن برخورد سیره اطلاق مىشود.
مطهری می نویسد: سیره در زبان عربی از ماده «سِیر» است؛ «سیر» یعنی حرکت، رفتن، راه رفتن، «سیره» یعنی نوع راه رفتن، سیر یعنی رفتن، رفتار، ولی سیره یعنی نوع و سبک رفتار. آنچه مهم است شناخت سبک رفتار پیغمبر است. آنها که سیره نوشته‌اند، رفتار پیغمبر را نوشته‌اند [و نه سبک و اسلوب پیغمبر در رفتار را] این کتابها که ما به نام سیره داریم؛ سِیر است نه سیره … رفتار پیغمبر نوشته شده است، نه سبک پیغمبر در رفتار، نه اسلوب رفتار پیغمبر، نه متد و روش پیغمبر[۱۰]
همان طور که ملاحظه می شود «سیره» به اصل رفتار و حالت اطلاق می گردد و حال اینکه «سبک» روش را بیان می کند، البته برخی هردو واژه «سبک و سیره» را به یک معنا به کار میبرند، تصور می کنند که سیره نیز نوع روش و سبک می باشد، ولی این دو تفاوت چشم گیری با هم دارند.
۲) معنای اصطلاحی
«سیره» از قرن اول و دوم هجری بین مسلمانان رایج گردید و ریشه عربی دارد و عبارت است از تداوم و استمرار سیرت و روش عملى مردم یا جمعى از آنان بر انجام دادن یا ترک کارى. از سیره در اصول فقه به عنوان یکى از راههاى دستیابى به احکام شرع سخن به میان آمده است، تا جایی که در بابهایی از فقه نیز در مورد احکام گوناگون، بدان استناد و استدلال کردهاند.
سیره در اصطلاح به آن بخش از رفتار و روش عملی هر شخص گفته میشود که از حالت وحدت و یکبار یا چند بار محدود انجام گرفتن بیرون آمده باشد و به مرحله تکثر و مداومت رسیده باشد، و به صورت یک سبک و روش درآمده باشد. سیره در روایات با آنچه در اصطلاح یاد شده است، سازگارى و هماهنگى دارد. در مجموع مى توان سه معنى براى سیره در اصطلاح یاد کرد که با آنچه که در روایات آمده است، سازگارى دارند یا دست کم در احادیث و کتب لغت به این معانی نیز اشاره شده است.
تعریف سیره سیاسی پیامبرخاتم صلی الله علیه وسلم :
سیره همان طور که بیان شد: همان نوع، سبک و متد رهبری و هدایت جامعه و امت اسلامی است. سیره سیاسی منسوب و مربوط به سیاست است، کسی که به امور سیاسی پرداخته و سیاست را پیشه خود سازد. اکنون با در نظر گرفتن این مسائل در تعریف سیره سیاسی پیامبرخاتم صلی الله علیه وسلم می توان گفت که سیره سیاسی پیامبر، عبارت از سبک و روش زندگی دنیوی و اداره مردم (امت اسلامی) است؛ یعنی شیوه هایی که پیامبرخاتم صلی الله علیه وسلم جهت اداره زندگی دنیوی و رهبری و هدایت مردم و رساندن پیام و انجام دادن رسالتش از آن پیروی می کردند، سیره سیاسی پیامبر را تشکیل می دهد.
[۱]راغب اصفهانی، المفردات ، ذیل ماده «ا س و»
[۲] حسن عمید، فرهنگ فارسی عمید، تهران، نشر سپهر، چاپ سیام، ۱۳۸۰ش. ذیل واژه «سیره»
[۳]راغب اصفهانی، پیشین ، ذیل واژه «سیره»
[۴] فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، قم، مؤسسه البعثه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق. ، ذیل واژه «سیره»
[۵] محمد بن مکرم ابن منظور، لسان العرب، ج۶، ص۳۹۹
[۶] احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبدالسلام هارون، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۴۱۱ق. ، ج۳، ص۱۲۰
[۷]راغب اصفهانی، مفردات ، ذیل واژه «سیر»؛ طریحی، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۳۴۰؛ ابنمنظور، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۸۹
[۸] سعید شرتوتی، اقرب الموارد فی فصح العربیه، تهران، انتشارات اسوه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش. ، ج۱، ص۵۶۲
[۹] حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز نشر کتاب، ۱۳۹۵ق/ ۱۳۵۴ش. ، ج۵، ص۲۸۸
[۱۰] مرتضی مطهری، سیری در سیره نبوی، تهران، انتشارات صدرا، چاپ بیست و سوم، ۱۳۸۰ش. ، ص۴۷؛ / عبدالحسین زرین‌کوب، کارنامه اسلام، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۷ش. …. صص۸۶- ۹۰