دو نوع دسته بندی در مساله ی توحید نزد مذاهب معروف به اهل سنت
به قلم: ابوابراهیم هورامی
زمانی که شخص با کفر به طاغوت و ایمان به الله، و یا به زبانی دیگر : با «لا اله» و سپس «الا الله» به نفی تمام طاغوتها و اله های مختلف می پردازد و تنها الله را قبول و عبادت می کند، چنین شخصی موحد و اهل توحید است و در لغت عرب هم آمده است که توحید یعنی «جعل شئ واحداَ غير متعدد».
به همین سادگی در صدر اسلام کسانی چون ام المومنین خدیجه و یارانی چون سمیه و یاسر و مصعب و بلال و نجاشی حبشه و غیره جزو موحدین و اهل توحید می شوند، هر چند در این مسیر افرادی دچار اشتباهات و خطاهایی هم می شدند و رسول الله صلی الله علیه وسلم این اشتباهات آنها را تصحیح می کرد. علاوه بر این با اشاره به سوال قبر در حدیث رسول الله صلی الله علیه وسلم که به وی گفته می شود: «يَا هَذَا، مَنْ رَبُّكَ؟ وَمَا دِينُكَ؟ وَمَنْ نَبِيُّكَ؟: فلانی، پروردگارت کیست؟ دینت چیست؟ و پیامبرت کیست؟» اشاره به اتحاد توحیدی دارد نه تفکیک توحید.
بعدها جهت محافظت از این یگانه دانستن الله و رد کردن تمام اله ها و طاغوتها دو نوع دسته بندی در میان فرقه های معروف به اهل سنت شکل گرفت:
- منهج جمهور مذاهب معروف به اهل سنت که از برهه ای تا کنون اشعری ها و ماتریدی ها آنرا نمایندگی کرده اند.[۱]
- منهج ابن تیمیه[۲]
ابن تیمیه برای اولین بار در تاریخ مسلمین توحید را به سه دسته تقسیم کرد: ۱- توحید الوهیت 2- توحید ربوبیت ۳- توحید اسماء و صفات. و کتابهایی هم که تحت عنوان «شروط لا اله الا الله» می نویسند در واقع توضیح همین سه بخش است.
کسانی مثل محمد بن عبدالوهاب و علمای نجد که تابع این دسته بندی هستند بر این باورند که مشرکین مکه در زمان رسول الله صلی الله علیه وسلم در ربوبیت موحد بودند و توحید ربوبیت داشتند اما در اولوهیت شرک داشتند. محمد بن عبدالوهاب نجدی نیز در این زمینه به صراحت بیان می کند که توحید مشرکین مکه زمان رسول الله از توحید مسلمانان زمان خودش بیشتر بوده است.
در برابر این منهج، ما منهج جمهور و غالب مذاهب و تفاسیر معروف به اهل سنت را داریم که در قالب مذاهب کلامی اشعریه و ماتریدیه، توحید را به سه دسته ی دیگر تقسیم کرده اند:
- توحید در ذات :ذات الله هرگز مانند هیچ مخلوقی نیست.
- توحید در صفات :حقیقت صفات الله نیز هرگز مانند صفات بندگان و مخلوقات نیست
- توحید در افعال : فعل الله کاملا متفاوت از فعل مخلوقات است. فعل مخلوق وابسته به اراده الله است و هر گونه او بخواهد انجام می‌گیرد
بر طبق این تقسیم بندی، توحید الوهیت و ربوبیت کاملا به هم وابسته است و نمی شود گفت که فردی که توحید ربوبیت دارد ولی توحید الوهیت ندارد و با نفی هر کدام دیگری نیز از بین می رود. یعنی مشرکین فاقد هر گونه توحیدی هستند.
[۱] مجمل أصول أهل السنة والجماعة في العقيدة (۱۴۱۲ هـ). د. ناصر بن عبد الكريم العقل. دار الصفوة: القاهرة: بتصرف
[۲] مجموع الفتاوى /المجلد الأول/الشرك بالله أعظم الذنوب، لابن تيمية./ رسالة الحسنة والسيئة لابن تيمية