جنگهای تحمیلی بر جماعت مسلمین در زمان حاکمیت علی بن ابی طالب (۱)
به قلم: خالد هورامی
در جریان قتل خلیفه ی سوم مسلمین عثمان ذی النورین رضی الله عنه می خوانیم : زمانى که شورشگران آب را از او منع کردند، علی حیدر رضی الله عنه گفت : «اى مردم! همانا چنین کارى که با او انجام مىدهید، نه به کار مسلمانان مىماند و نه به کافران! فارسیان و رومیان، اسیر مىگیرند و طعام و آب هم مىدهند. شما را به خدا قسم مىدهم که آب را از این مرد، قطع نکنید! و سپس سه ظرف پر از آب همراه فرزندانش و چند نفر از بنىهاشم برایش فرستاد!»[۱].
و زمانى که شورشیان به خانهاش ریختند و او را به شهادت رساندند على و طلحه و زبیر و سعد و چند نفر دیگر از مهاجرین و أنصار، خود را رساندند، دیدند که حسن و حسین و چند نفر از بنىامیه بر بالاى سرش ایستادهاند و گریه مىکنند و همسر عثمان نیز فریاد مىزند: عثمان کشته شد! در این موقع، على به فرزندانش فرمود: «چطور گذاشتید که امیرالمؤمنین کشته شود، در حالیکه شما جلوى در بودید! آنگاه حسن و حسین و محمّد پسر طلحه و عبداللّه پسر زبیر را مورد عتاب قرار داد!»[۲]. گذشته از این در منابع شیعه آمده است که علی همراه با فرزندانش و گروهى از مردم بر عثمان نماز خواندند[۳].
پس از این رخدادهای ناگوار امام علی علیه السلام به همان شیوه ای که خلفای قبل از وی به خلافت رسیده بودند با بیعت شورای انصار و مهاجرین به صورت شرعی آن انتخاب شد .
اما عده ای با سرپیچی از امیرالمومنین شرایطی را فراهم نمودند که رهبر جماعت مسلمین جهت حفظ وحدت و اقتدار مسلمین و جلوگیری از تفرق مجبور به جنگ با برادران مسلمان خود شد .
امیرالمومنین تشخیص داده بود که پس ار تثبیت قدرت اقدام به محاکمه شورشیان و قصاص قاتلین عثمان نماید، اما معاویه با سرپیچی آشکار از فرمان امیرالمومنین و رهبر شرعی جماعت اعلام کرد تا زمانی که امیرالمومنین شورشیان را محاکمه نکند، حاضر به بیعت با او و رها کردن حکومت شام نیست.
امیرالمومنین وقتی که با این وضعیت روبرو شد از یک سو توانایی محاکمه‌ی قاتلان عثمان و شورشیان را نداشت و از سوی دیگر محاکمه آنها در این زمان موجب شکاف در بین جامعه می‌گشت و امنیت داخلی جامعه به خطر افتاده اوضاع متشنج‌تر می‌شد.
امیرالمومنین در این باره می گوید :«قدرت اجرای آن [محاکمه شورشیان] را چگونه به دست آورم؟ آنان با ساز و برگ و نیرو به راه افتادند، برما تسلط دارند و ما بر آنها قدرتی نداریم. هم اکنون بردگان شما با آنها می‌جوشند و بادیه‌نشینان اطراف شما به آنها پیوسته‌اند. آنها در میان شما زندگی می‌کنند و هر مشکلی را که بخواهند بر شما تحمیل می‌کنند… کاری که پیش آمده [کشتن عثمان] از جاهلیت است شورشیان یار و یاور دارند. اگر برای کیفر دادنشان حرکتی آغاز شود مردم به چند دسته تقسیم می‌شوند: گروهی خواسته‌های شما را دارند و عده‌ای بر خلاف شما فکر می‌کنند و گروهی نه این را می‌پسندند و نه آن را، پس صبر کنید تا مردم آرام شوند و دل‌های مضطرب در جای خود قرار گیرد و حقوق از دست رفته با مدارا گرفته شود، اکنون مرا آسوده گذارید و در انتظار فرمان من باشید کاری نکنید که قدرت ما را تضعیف کند و اقتدار امت ما را متزلزل سازد… این جریان سیاسی را تا می‌توانم مهار می‌کنم، اما اگر راه چاره‌ای نیابم با آنان [شورشیان] می‌جنگیم»([۴]).
جنگ جمل به دلیل اشتباه فاحش دو سردار بزرگ اسلام طلحه و زبیر رضی الله عنهما و همراهی ام المومنین عایشه رضی الله عنها به عنوان اولین جنگ داخلی مسلمانان لکه‌ی سیاهی در تاریخ اسلام به شمار آمد، جنگی که در ضمن آن هزاران نفر از اصحاب رسول الله صلی الله علیه وسلم به دست همدیگر قتل عام شدند.
[۱] ناسخالتواریخ، میرزامحمّدتقى سپهر، ج۲، ص۵۳۱- و مثل آن در «أنساب الأشراف»، بلاذرى، ج۵، ص۶۹ آمده است.
[۲]مروّجالذهب، مسعودى شیعى، ج۲، ص۳۴۴، چاپ لبنان.
[۳] شرح نهجالبلاغة، إبنأبىالحدید شیعى معتزلى، ج۱، ص۱۹۸، چاپ بیروت.
[۴] خطبه ۱۶۸٫