مقدماتی بر شناخت صحیح جهاد و اهل جهاد در آیات و احادیث و سخنان اهل فقه (۸)
به قلم: م. الکوردی
آیا جهاد فرض کفایه است یا فرض عین؟ وآیا جهاد امروزی فرض عین است یا کفایه؟
جهاد در راه الله دو حالت دارد:
۱-هجوم به دشمن در سرزمینشان و آغاز کننده قتال مسلمین باشند (براي نشان قدرت اسلام به کفار محارب با الله.یا برای افزایش خاک اسلام و تبدیل سرزمینهای کفار به دارلاسلام و تطبیق احکام و شریعت و دعوت مردم به اسلام و رساندن ندای حق به کفار در دارلکفرشان) یا به اصطلاح بدان طلب العدو و یا جهاد هجومی هم گویند.
2-دفاع در برابر دشمن از سرزمین های اسلامی.
حالت اول: در این حالت جهاد و قتال فی سبیل الله فرض کفایه است: به این معنی است که اگر عده ای از مسلمین به پا خیزند جهاد و قتال از باقی مردم سقط خواهد شد.در مورد مقدار کفایه علمای اسلام فرموده اند: ومقدار الكفاية: أن ينهض للجهاد قوم يكفون في قتالهم، إما أن يكونوا جندالهم دواوين من أجل ذلك، أو قد أعدوا أنفسهم تبرعا.[۱] یعنی مقدار کفایه بدین معنی است که اگر عده ای از قوم و مردم به پا خیزند قتالشان کفایت می کند. و این قول در مورد این حالت از جهاد و قتال که فرض است قول عامه اهل علم اسلام است.[۲]
اما بعضي از اجماعی که بر آن شده است را نقل می نماییم. فخر الدين زيلعي حنفي (متوفى: ۷۴۳ هـ) مي فرمايد: الْجِهَادُ فَرْضُ كِفَايَةٍ ابْتِدَاءً یعْنِي يَجِبُ عَلَيْنَا أَنْ نَبْدَأَهُمْ بِالْقِتَالِ… وَعَلَيْهِ إجْمَاعُ الْأُمَّةِ وَكَوْنُهُ فَرْضًا عَلَى الْكِفَايَةِ… وَإِنَّمَا شُرِعَ لِإِعْلَاءِ كَلِمَةِ اللَّهِ تَعَالَى وَإِعْزَازِ دِينِهِ وَدَفْعِ الْفَسَادِ عَنْ الْعِبَادِ فَإِذَا حَصَلَ مِنْ الْبَعْضِ سَقَطَ عَنْ الْبَاقِينَ.[۳] جهاد فرض کفایه است یعنی واجب است بر ما که آغاز کنیم به جنگیدن…بر آن اجماع امت است و مقامش فرض است بر کفایه(انجام آن توسط عده ای باعث سقط از بقیه می شود)…قطعا تشریع شده است برای اعلای کلمه الله بلند مرتبه و عزت و سربلندی دین و دفع فساد از بندگان خداست پس اگر حاصل شد برای عده ای و عده ای بدان رسیدند و حصول یافتند از بقیه مردم سقوط پیدا می کند.
امام قرطبی رحمه الله می فرماید: والذي استمر عليه الإجماع أن الجهاد على كل أمة محمد – صلى الله عليه وسلم – فرض كفاية.[۴] یعنی: اینکه برآن اجماع ادامه دارد اینکه جهاد بر همه امت محمد صلی الله (در این حالت) فرض کفایه است.ادله بر آن دو وجه است: ۱-مرحله سوم در تشریع مراحل جهاد را که سابقا ذکر نمودیم به آن ادله رجوع نمایید که به قدر کافی در مورد جهاد طلب سخن راندیم و این مرحله از جهاد فرض کفایه است. ۲-ادله بر اینکه جهاد طلب و آغاز قتال از سوی مسلمانان فرض کفایه است از قرآن وسنت و قیاس .اول از قرآن: قال تعالي: {لاَّ يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُوْلِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْراً عَظِيماً{۹۵} دَرَجَاتٍ مِّنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَكَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِيماً} {۹۶} النساء: ۹۵ – ۹۶/ الله مي فرمايد: برابر نيستند نشستگان غير معذور از مسلمانان و جهاد کنندگان در راه خدا با مال و جان خويش و خداوند فضيلت داده مجاهدان با مال و جان را بر نشستگان در مرتبه، و خداوند هر يکي را وعدهء نيک داده و مزد افزون داده خداوند مجاهدان بر نشستگان مزدي بزرگ مرتبه هايي از جانبش و آمرزش و بخشايش و خداوند آمرزندهء مهربان است. نساء: ۹۵ – ۹۶
وجه دلالت از آیه: علما در مورد این آیه می فرمایند: نشستگان از جهاد(طلب) گناهکار نیستند زیرا اگر فرض عین می بود(این نوع از جهاد) خداوند آنان را(قاعدین) گناهکار می شمرد.خداوند در قبال این جهاد الله می فرماید برایش نیکی در راه است.پس آیه دلالت بر فرضیت کفایی دارد.[۵]
دوم از سنت: از پیامبر به صحت ثابت شده است که ایشان در بعضی جنگها عده ای از صحابه را به پیکار می فرستاد و بعضی از صحابه هم قعود می کردند و آنان را نمی فرستاد .یعنی بعضی را می فرستاد و بعضی را می نشاند.در این مورد امام ابن کثیر در کتابش به نمونه ای اشاره می فرماید: في غزوة مؤتة: سرية زيد بن حارثة في نحو ثلاثة آلاف إلى أرض البلقاء من أرض الشام.[۶] یعنی :در غزوه موته رسول الله زید بن حارث رضی الله عنه را با حدود ۳هزار نفر از صحابه به سرزمین بلقاء در سرزمین شام فرستاد.
یک نکته: این غزوه به خونخواهی سفیر اسلام (عمیر ازدی رضی الله عنه)که به روم برای رساندن اسلام به هرقل پادشاه روم رفته بود،صورت گرفت و حضرت محمد ۳هزار نفر از اصحاب را به جهاد با رومی های ملعون فرستاد و آنان با لشکری ۱۰۰هزار نفری در مکانی به نام موته(در اردن کنونی و شام سابق قرار دارد) گرد هم آمدند و درگیری و جنگ شروع شد.
رسول الله صلي الله عليه وسلم در سنت از او ثابت است که: كانَ رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم إذا أَمَّرَ أَميراً على جيش أوْ سرية أَوْصَاه في خاصَّتِه بتقوى الله وبمن مَعَهُ من المسلمين خيراً ثمَّ قالَ : ” اغْزوا باسم الله في سبيل الله قاتلوا من كفر بالله.[۷]
ترجمه: پيامبرخدا صلي الله عليه و آله وسلم هرگاه اميري بر سپاه يا سريه اي تعيين مي کرد؛ او را به طور اختصاصي به رعايت تقواي خدا سفارش مي کرد و همراهان او را نيز به تقوا سفارش مي کرد، سپس مي فرمود: ” بنام خدا، در راه خدا جهاد کنيد، با کسي که به خدا کفر ورزيد جهاد کنيد”این حدیث طولانی است و تا جایی که به بحث ما مربوط است ذکر نمودیم.
رسول الله هم چنین می فرماید: قَالَ رَسُولُ اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم: مَنْ جهَّزَ غَازِياً في سَبِيلِ اللَّه فَقَدْ غَزَا وَمَنْ خَلَفَ غَازِياً في أَهْلِهِ بِخَيْرٍ فَقَدْ غَزَا».[۸] یعنی: رسول الله صلي الله عليه وسلم فرمود: هر کس رزمنده اي را در راه خدا ساز و برگ دهد، در واقع جهاد کرده است. و آنکه بوجهي پسنديده سرپرستي فاميل غازيي را بنمايد، در واقع جهاد کرده است.دلالت این حدیث بر این است که بعضی با جان می توانند جهاد کنند بعضی با تجهیز مالی جنگ و بعضی با سرپرستی خانواده مجاهدین و این احادیث از سنت دلالت بر فرض کفایه بودن جهاد در حالت جهاد طلب است و با رفتن بعضی به جهاد از گردن بقیه ساقط می گردد.
ادامه خواندن مقدماتی بر شناخت صحیح جهاد و اهل جهاد در آیات و احادیث و سخنان اهل فقه (۸)/ آیا جهاد فرض کفایه است یا فرض عین؟ وآیا جهاد امروزی فرض عین است یا کفایه؟